Spaanse Sinterklazen:
De Drie Koningen en… Olentzero!

In de nacht van 5 op 6 januari is het weer zover, en brengen Los Reyes Magos (De Drie Koningen) – net als Sinterklaas in Nederland en België – de Spaanse kinderen speelgoed en lekkers, na een kleurrijke optocht door het stadscentrum. Maar wist je dat er in andere regio’s van Spanje nog ‘Sinterklazen’ bestaan? Zo is dat in Baskenland en Navarra de mythische figuur Olentzero.

Sinterklaas komt uit Spanje, maar de jonge Spanjaarden kijken reikhalzend uit naar de komst van de ‘Drie Koningen’. En mogelijk is de Kerstman (‘Papá Noel’ in het Spaans) daarvoor al langsgekomen met een berg pakjes, want die traditie is ondertussen ook overgewaaid naar het zuidelijke puntje van Europa.

Spanje is echter een groot land met verschillende regio’s, die elk veel waarde hechten aan hun eigen culturele identiteit. En dus hebben ze vaak verschillende legendes of tradities. Dat geldt ook voor de allerkleinsten, die diverse Sinterklaasverhalen op de mouw gespeld krijgen. Kijken we maar naar het noordelijke Baskenland en Navarra (waar op sommige plaatsen ook Baskisch gesproken wordt).

Het lijkt erop dat elke Sinterklaasfiguur een beetje de achtergrond of geschiedenis van een volk weerspiegelt. Dat kan een christelijke achtergrond zijn, zoals bij de Drie Koningen. De Basken daarentegen kijken blijkbaar op naar een soort nederige arbeidersfiguur: een harde werker – streng maar rechtvaardig.

Deze ‘steenkoolwerker’, bekend als Olentzero, daalt elk jaar uit de bergen af met een zak speelgoed. De Olentzero-figuur werd destijds opgerakeld uit oude Baskische tradities, als een vorm van protest na de donkerste jaren van het Franco-regime, in de jaren ’50.

Vanaf de jaren ’70 moest de nieuwe Olentzero een Baskisch tegenwicht vormen voor de Drie Koningen, waarvan werd beweerd dat ‘deze Drie Wijzen Spaans waren’. Tegenwoordig verwelkomen de meeste families echter meer dan één weldoener rond kerst en nieuwjaar: zo komt Olentzero net als de Kerstman langs op kerstavond (aan het begin van de kerstvakantie, perfect om het nieuwe speelgoed te ontvangen) of in sommige dorpen op Oudejaarsavond, en later komen ook de Drie Koningen met geschenkjes – maar dan bijvoorbeeld bij de grootouders.

Volgens een van de verschillende lokale legendes was Olentzero een vondeling die in het bos werd achtergelaten, maar een goede fee ontfermde zich over hem en schonk hem zijn naam, ‘Olentzero’ (‘tijd van het goede’), met alle goede eigenschappen die daarbij hoorden. Daarna schonk ze hem aan een kinderloos echtpaar in het bos.

Olentzero groeide uit tot een sterke man. Hij werd steenkoolarbeider en was zó handig dat hij speelgoed uit hout vervaardigde en dat in een grote steenkoolzak naar de dorpen droeg om het daar uit te delen aan kinderen. Hij kwam om toen hij kinderen uit een brandend huis redde, waarna zijn moederfee hem het eeuwige leven schonk, zodat hij kinderen blij kon blijven maken.

Een ontroerend verhaal, dat weliswaar aan het prototype van de werklustige, sterke, loyale Bask met een goede inborst doet denken, binnen het rurale en tegelijk geïndustrialiseerde Baskenland. Krachtsporten als stenen heffen of hout kappen bestaan er nog.

Behalve met zwarte steenkoolvlekken in het gezicht wordt Olentzero ook voorgesteld als een aardige ‘dikkerd’ met een gezonde eetlust en geregeld zin in een goeie borrel. De Basken gaan dan ook prat op hun rijke eetcultuur en gastronomie. Olentzero gaat bovendien gekleed in de traditionele klederdracht van een Baskische boer, met de typische baret en een pijp in zijn mond.

Vaak zie je rond die tijd van het jaar Olentzero-poppen bungelen aan een touw, omdat hij zogezegd zijn pakjes via de schoorsteen brengt. Hij kon zich vroeger ook wel eens tot een soort boze Zwarte Piet ontpoppen; op sommige plaatsen maakten ouders vroeger hun kinderen zelfs bang door een sikkel door de schoorsteen te laten vallen: ‘Als je nu niet naar bed gaat, snijdt Olentzero je de keel door!’

Tegenwoordig is Olentzero gewoon een lief en heel geliefd figuur. Dat minder dreigende van nu geldt trouwens ook voor andere ‘Sinterklazen’. Zo dreigden ouders in onze contreien vroeger nog met: ‘Als je niet braaf bent, neemt Zwarte Piet je mee terug naar Spanje!’ Maar dat was waarschijnlijk nog buiten de toeristische golf gerekend, want nu zou dat eerder klinken als een mooie belofte. Of niet soms?

Emmie Declerck